Każdy pracownik ma prawo do corocznego urlopu wypoczynkowego, którego wymiar zależy od ogólnego okresu zatrudnienia. Przy zatrudnieniu krótszym niż 10 lat wynosi on 20 dni, przy zatrudnieniu wynoszącym 10 lat i więcej obowiązuje wymiar 26 dni urlopu. W przypadku osoby zatrudnionej w niepełnym wymiarze czasu pracy (tj. na część etatu) wymiar przysługującego jej urlopu wypoczynkowego ustala się proporcjonalnie do obowiązującego ją wymiaru czasu pracy.
O zasadach udzielania urlopu wypoczynkowego mówi art. 154[2] kodeksu pracy, zgodnie z którym urlopu udziela się w dni, które są dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, w wymiarze godzinowym, odpowiadającym dobowemu wymiarowi czasy pracy pracownika w danym dniu (§ 1). Przy udzielaniu urlopu we wskazany powyżej sposób jeden dzień urlopu odpowiada 8 godzinom pracy (§ 2). Zatem pracownicy o stażu pracy poniżej 10 lat mają prawo do 160 godzin urlopu wypoczynkowego w roku, zaś pracownicy o stażu wynoszącym co najmniej 10 lat – do 208 godzin.
Przytoczone zasady są stosowane wprost w stosunku do pracowników pracujących w tzw. podstawowym systemie czasu pracy, czyli osiem godzin dziennie i przeciętnie pięć dni w tygodniu. Inaczej zaś wygląda sytuacja pracowników pracujących w ramach nietypowych systemach czasu pracy.
Udzielanie urlopu w wymiarze godzinowym nie oznacza przy tym, iż możliwe jest udzielenie go na część dnia pracy (np. na dwie godziny) – ustawodawca wprost zakazał takiej praktyki. Jedyny wyjątek przewidziany w tym zakresie dotyczy sytuacji, kiedy część urlopu pozostała do wykorzystania przez pracownika w danym roku jest niższa niż jego pełny dobowy wymiar czasu pracy w dniu, na który ma być mu udzielony urlop. Taka sytuacja nie zdarzy się w przypadku pracowników zatrudnionych w podstawowym systemie czasu pracy, gdyż ich dzień pracy zawsze wynosi 8 godzin. Będzie mieć natomiast zastosowanie do pracowników zatrudnionych w innych systemach.
Pracownicy zatrudnieni w równoważnym czasie pracy
System ten wprowadza możliwość wydłużania czasu pracy pracownika w pewnych dniach nawet do 12 godzin przy odpowiednim jego skróceniu w innych lub zapewnieniu pracownikowi dni wolnych (dłuższa praca w poszczególnych dniach „równoważona” jest krótszą w inne dni lub dniami wolnymi).
Jako że – co wynika z przytoczonych na wstępie przepisów – urlop wypoczynkowy przelicza się na godziny, zaś omawiany system charakteryzuje się nierównomiernym rozkładem czasu pracy w poszczególnych dniach, udzielanie urlopu będzie związane z wykorzystaniem w poszczególnych dniach różnej liczby godzin urlopu. Stąd konieczne jest, przy wnioskowaniu o urlop lub przy jego udzielaniu, każdorazowe zbadanie liczby godzin, jaką w danym dniu miałby do przepracowania pracownik zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy.
W równoważnym czasie pracy wymiar urlopu wypoczynkowego ulega obniżeniu o liczbę godzin, jaką pracownik powinien przepracować w okresie, w którym korzysta z urlopu.
Przykład
Pracownik pracuje w systemie czterobrygadowym, w którym w poniedziałek i we wtorek pracuje po 12 godzin, środę ma wolną, w czwartek i piątek pracuje po 12 godzin, sobotę ma wolną i w niedzielę pracuje 12 godzin. Jeśli zamierza on wziąć urlop na cały tydzień, to powinien złożyć wniosek urlopowy obejmujący tylko dni pracy, tj. poniedziałek, wtorek, czwartek, piątek i niedzielę. Za każdy z tych dni jego roczna pula urlopowa ulegnie obniżeniu o 12 godzin. Jeśli zatem jest to pierwszy urlop pracownika w danym roku i nie przysługuje mu urlop zaległy, to po jego wykorzystaniu pozostanie mu 148 godzin urlopu wypoczynkowego (208 godzin – (5 x 12 godzin) = 148 godzin).
W sytuacji, gdy dzień pracy pracownika byłby krótszy niż 8 godzin, to udzielenie urlopu w taki dzień również będzie odpowiadało dobowemu wymiarowi czasu pracy tego pracownika w dzień, na którym wnioskuje o urlop (tj. obejmie liczbę godzin równą czasowi pracy w tym dniu).
Pracownicy zatrudnieni przy dozorze urządzeń, w ochronie oraz w ruchu ciągłym
W systemie tym możliwe jest wydłużenie dobowego czasu pracy do 16 godzin. Charakterystyczne dla tego systemu czasu pracy jest zagwarantowanie pracownikowi, iż po każdym okresie wykonywania pracy przy dozorze lub związanej z częściowym pozostawaniem w pogotowiu pracy pracownik powinien otrzymać dodatkowy odpoczynek, który musi być równy co najmniej liczbie przepracowanych godzin.
Udzielanie urlopu wypoczynkowego w omawianym systemie podlega takim samym zasadom jak w przypadku systemu „normalnego” równoważnego czasu pracy.
Analogicznie wygląda udzielanie urlopu wypoczynkowego pracownikom zatrudnionym przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracownikom zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych, których dobowy czas pracy może być wydłużony do 24 godzin.
Te same zasady udzielania urlopu znajdują zastosowanie w przypadku pracowników zatrudnionych w ruchu ciągłym, przewidującym m.in. możliwość wydłużenia dobowego czasu pracy do 12 godzin.