Ustalenie, czy w danej sytuacji możliwe jest podpisanie umowy cywilnoprawnej, czy też wymagana jest umowa o pracę bywa kłopotliwe. Należy jednak pamiętać, że przepis kodeksu pracy zakazują zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi. Dlatego w razie sporu sądowego, sąd bada faktyczne warunki wykonywania pracy a nie samą treść umowy zawartej przez strony. Gdy umowa faktycznie jest wykonywana w warunkach wskazujących na stosunek pracy, to ustalenie takie decyduje o charakterze łączącego strony stosunku prawnego. Tak skonstruowane przepisy kodeksu pracy mają na celu ochronę pracownika jako strony słabszej, gdyż pracodawca może wymuszać określoną nazwę i treść umowy, które wskazują na umowę cywilnoprawną, mimo, że na jej podstawie realizuje stosunek pracy.
Umowa o pracę czy umowa cywilnoprawna?
Zgodnie z § 1 art. 22 k.p., przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Natomiast pracodawca zobowiązany jest do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Ponadto, przepisy kodeksu pracy stanowią, że nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy, określonych w § 1 art. 22 k.p. Gdy umowa faktycznie jest wykonywana w warunkach wskazujących na stosunek pracy, to nie jej treść, a stan faktyczny decyduje o charakterze łączącego strony stosunku prawnego. Jednak, gdy wykonywana praca łączy w sobie cechy wspólne dla umowy o pracę i umowy prawa cywilnego z jednakowym ich nasileniem, o charakterze stosunków łączących pracodawcę i pracownika przesądzi oświadczenie woli i treść umowy.
Cechy stosunku pracy
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 maja 2016 r. (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2016 r., I PK 139/15) wskazał kilka cech, które powinny być brane pod uwagę przy ustalaniu, jaki stosunek prawny łączy pracownika i pracodawcę, gdy podpisali oni umowę cywilnoprawną. SN wskazał następujące cechy, które świadczą o tym, że pracownika i pracodawcę łączy stosunek pracy:
- pracownik wykonuje obowiązki na podstawie umowy o pracę, a po jej zakończeniu podpisuje umowę cywilnoprawną, przy czym charakter wykonywanych obowiązków na rzecz tego samego pracodawcy nie zmienia się;
- praca pozostałych osób, wchodzących w skład zespołu, w którym pracuje pracownik, jest wykonywana na podstawie umów o pracę;
- włączenie danej osoby w pracę zespołu pracowników z natury rzeczy wymusza podporządkowanie się narzuconym przez pracodawcę rygorom pracy zespołowej;
- swobodne ustalanie przez pracownika grafiku w określonym przez pracodawcę przedziale czasowym może świadczyć co najwyżej o pewnej swobodzie w decydowaniu o rozkładzie czasu pracy, która nie przeczy istnieniu stosunku pracy;
- pracownik może wykonywać pracę jedynie w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę;
- podporządkowanie pracownika stronie pozwanej nie ma typowych dla umowy o świadczenie usług cech koordynacji wykonywania z góry określonych czynności, lecz ma cechy podporządkowania pracowniczego typowego dla wykonywania pracy przez pracownika mającego specjalistyczne przygotowanie zawodowe;
- samo zastrzeżenie możliwości korzystania z zastępcy (w razie braku możliwości wywiązania się z umowy) nie odbiera umowie cech umowy o pracę, zwłaszcza gdy faktycznie takie zastępstwo nie nastąpi, poza tym zastrzeżenie możliwości zastępstwa może mieć na celu stworzenie pozoru zawarcia umowy cywilnoprawnej;
- korzystanie przez pracownika podczas świadczenia pracy ze sprzętu należącego do pracodawcy.
Data zawarcia umowy o pracę
W przypadku, gdy sąd stwierdzi, że umowa cywilnoprawna powinna być uznana za stosunek pracy, ponieważ powiązania między stronami umowy wykazują wyżej wymienione cechy, powstaje pytanie, jaka jest data zawarcia umowy o pracę. Bardzo często data zawarcia umowy cywilnoprawnej jest jednocześnie datą zawarcia stosunku pracy. Może również dojść do sytuacji, gdy prawidłowo zawarta umowa cywilnoprawna z czasem przekształci się w umowę o pracę, gdy strony zaczną taką umowę wykonywać w sposób charakterystyczny dla stosunku pracy. W takiej sytuacji datą powstania stosunku pracy będzie chwila takiego przekształcenia.