Pracodawcy mogą przysługiwać określone roszczenia majątkowe wobec pracownika – np. roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej wskutek niewykonania obowiązków, roszczenie o odszkodowanie z tytułu naruszenia zakazu konkurencji czy roszczenie o naprawienie szkody w mieniu powierzonym. Pracodawcy, dla poprawienia swojej sytuacji w ewentualnym sporze z pracownikami o zapłatę takiego roszczenia, żądają od nich, często już na etapie zawierania umowy o pracę, wystawienia (podpisania) weksla. Na przykładzie roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika wskutek nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych, omówmy dopuszczalność zabezpieczenia go poprzez zobowiązanie wekslowe.
Odpowiedzialność pracownika w tym zakresie regulują przepisy art. 114 – 122 kodeksu pracy. Przewidują one w szczególności, iż dochodzący odszkodowania pracodawca musi wykazać przesłanki odpowiedzialności pracownika, tj. naruszenie obowiązków, winę pracownika, powstanie szkody oraz jej wysokość, a także związek przyczynowy pomiędzy działaniem pracownika a powstałą szkodą. Dopiero udowodnienie przez pracodawcę wszystkich tych okoliczności umożliwia mu uzyskanie od pracownika odszkodowania.
Z kolei pracodawca dysponujący w takiej sytuacji wekslem wystawionym przez pracownika byłby w znacznie korzystniejszej sytuacji. Zobowiązanie wekslowe, uregulowane w ustawie z 1936 roku – Prawo wekslowe, ma szczególny charakter – jest bowiem zobowiązaniem abstrakcyjnym, bezwarunkowym i samoistnym. Pracodawcy zatem przysługiwałyby dwa odrębne tytuły dochodzenia roszczeń o naprawienie szkody, jeden na podstawie przepisów kodeksu pracy o odpowiedzialności materialnej pracowników, a drugi na podstawie weksla, który „odrywa się” od stosunku podstawowego, w związku z którym doszło do jego wystawienia. Dodatkowo pracodawca mógłby, dochodząc od pracownika odszkodowania, skorzystać z postępowania nakazowego, w którym sąd może wydać nakaz zapłaty na podstawie m.in. właśnie weksla.
Jak wynika z powyższego, możliwość zabezpieczenia roszczeń pracodawcy zobowiązaniem wekslowym byłaby dla niego wysoce korzystna. Jednakże podkreślić należy, iż stosowanie weksli w stosunkach pracy jest niedopuszczalne. Przede wszystkim uznać bowiem należy regulację kodeksu pracy w zakresie odpowiedzialności materialnej pracowników za wyczerpującą, a tym samym wyłączającą możliwość odwoływania się do przepisów innych ustaw, w tym prawa wekslowego. Co więcej, przepis art. 300 kodeksu pracy, który nakazuje stosować przepisy kodeksu cywilnego w przypadku spraw nieuregulowanych w prawie pracy, nie przewiduje, a zatem nie legitymuje możliwości stosowania w sprawach nieunormowanych innych przepisów prawa cywilnego niż przepisy kodeksu cywilnego i to pod warunkiem ich niesprzeczności z zasadami prawa pracy. Przepisy kodeksu pracy o odpowiedzialności materialnej pracowników mają co najmniej jednostronnie obowiązujący charakter, tj. mogą być zmieniane tylko na korzyść pracownika (tzw. zasada uprzywilejowania pracownika). Prowadzi to do nieważności z mocy samego prawa pracy jakichkolwiek mniej korzystnych dla pracownika modyfikacji treści stosunków pracy niż określone w przepisach prawa pracy. Zatem niemożliwe jest wprowadzanie takich zasad, które pogarszałyby sytuację pracownika, także w zakresie ciężaru dowodu w procesie o naprawienie szkody.
Stanowisko co do niedopuszczalności stosowania zabezpieczenia wekslowego dla roszczeń pracodawcy o naprawienie przez pracownika wyrządzonej szkody jest obecnie powszechnie przyjmowane w orzecznictwie; szeroko na ten temat wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 stycznia 2011 roku, II PK 159/10.
Uwagi zamieszczone w niniejszym tekście można odpowiednio odnieść także do stosowanych w umowach o pracę czy umowach o powierzenie mienia karach umownych. Także bowiem w tym przypadku uznać należy, iż stosowanie kar umownych (które mogą być dochodzone nawet przy braku szkody) w sytuacji, kiedy zasady i zakres odpowiedzialności materialnej reguluje kodeks pracy, jest niedopuszczalne.