W prawie pracy uregulowane są następujące rodzaje odpraw pracowniczych. Rozróżniamy odprawę rentową, emerytalną i pośmiertną oraz odprawę związaną z utratą pracy przez pracownika z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Przy tym ta ostatnia przysługuje ściśle, kiedy spełnione są warunki z ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników.
Odprawa przy zwolnieniu grupowym
Odprawa przy zwolnieniu grupowym jest świadczeniem przysługującym pracownikowi, który utracił pracę z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Stanowi ona zatem swoistą rekompensatę, której celem jest zniwelowanie negatywnych skutków utraty pracy z powodów, które są od pracownika niezależne. Ponadto, w piśmiennictwie wskazuje się na podstawowe funkcje, jakie ma ona pełnić:
- funkcję stabilizacyjną,
- kompensacyjną,
- adaptacyjną,
- socjalną.
Stwierdzić zatem należy, że ta odprawa jest świadczeniem, które ma pomóc pracownikowi odnaleźć się w nowej sytuacji w związku z utratą zatrudnienia, gdy znalazł się w niej z przyczyn leżących po stronie jego dotychczasowego pracodawcy.
Przyczyny niedotyczące pracownika to między innymi:
- przyczyny ekonomiczne (zła sytuacja finansowa pracodawcy),
- likwidacja stanowiska pracy,
- ogłoszenie upadłości lub likwidacji pracodawcy,
- zmiany organizacyjne przedsiębiorstwa,
- zmiany produkcyjne i technologiczne,
- zmiany organizacji pracy.
Zwolnienie grupowe ma miejsce, gdy przez pracodawcę zatrudniającego co najmniej 20 pracowników rozwiązaniu ulegają stosunki pracy z przyczyn niedotyczących pracowników w drodze wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę lub za porozumieniem stron w czasie nie dłuższym niż 30 dni. Takie zwolnienie obejmować musi, w zależności od liczby pracowników zatrudnianych u danego pracodawcy, odpowiednią grupę osób, mianowicie:
- 10 pracowników kiedy pracodawca zatrudnia mniej niż 100 pracowników,
- 10 % pracowników kiedy pracodawca zatrudnia co najmniej 100, ale mniej niż 300 pracowników,
- 30 pracowników kiedy pracodawca zatrudnia co najmniej 300 lub więcej pracowników.
Należy zauważyć także, że obowiązek zapłaty odprawy może zaktualizować się w przypadku dokonania przez pracodawcę nie tylko wypowiedzenia definitywnego, ale także w sytuacji gdy stosunek pracy zostanie rozwiązany w wyniku niezaakceptowania wypowiedzenia zmieniającego warunki zatrudnienia. Warunkiem do domagania się odprawy w takim przypadku jest, by przyczyny leżące po stronie pracodawcy stanowiły wyłączny powód dokonanego wypowiedzenia zmieniającego. Kwestia ta nie jest uregulowana wprost w przepisach, ale znajduje uzasadnienie w utrwalonej linii orzeczniczej sądów.
Odprawa przy zwolnieniu indywidualnym
Odprawa nie jest skierowana tylko i wyłącznie dla pracowników, których stosunek pracy został zakończony w wyniku zwolnienia grupowego. Prawo do otrzymania odprawy przysługuje także pracownikowi, który utracił pracę w wyniku zwolnienia indywidualnego. Mianowicie, chodzi o sytuację, kiedy rozwiązanie stosunku pracy poprzez wypowiedzenie lub za porozumieniem stron następuje w okresie nieprzekraczającym 30 dni wyłącznie z przyczyn dotyczących pracodawcy, który zatrudnia co najmniej 20 pracowników. Różni się ono od zwolnienia grupowego tym, że nie jest istotne spełnienie kryterium odpowiedniej liczby zwalnianych pracowników. Co ważne, wyłączny powód oznacza, że rozwiązanie stosunku pracy nie może być uzależnione od winy pracownika, zatem pracownik nie może w żaden sposób swoim zachowaniem przyczynić się do rozwiązania stosunku pracy.
Odprawa emerytalna i rentowa
Odprawa rentowa lub emerytalna przysługuje tylko raz, w momencie kiedy pracownik przechodzi na rentę z tytułu niezdolności do pracy bądź emeryturę. Przysługuje ona każdemu pracownikowi w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia.
Odprawa pośmiertna
Do odprawy pośmiertnej ma prawo nie tyle sam pracownik, co jego rodzina. Przysługuje ona w przypadku, kiedy pracownik zmarł w trakcie trwania stosunku pracy lub w okresie pobierania świadczenia z tytułu niezdolności do pracy. Jej wysokość uzależniona jest od okresu zatrudnienia u danego pracodawcy i przysługuje każdemu z uprawnionych członków rodziny w częściach równych. Jeżeli uprawniony pozostał tylko jeden członek rodziny, to przysługuje mu odprawa w wysokości odpowiadającej połowie właściwie określonej kwoty.
Warto zaznaczyć także, że w praktyce może dojść do zbiegu odpraw z różnych tytułów (np. odprawy rentowej i odprawy przysługującej przy zwolnieniu grupowym).
Grupy wyłączone od prawa uzyskania odprawy pieniężnej w związku ze zwolnieniem
Uregulowania dotyczącego prawa do uzyskania odprawy przez pracownika nie stosuje się do pracowników mianowanych, których podstawą zatrudnienia jest stosunek mianowania. Dotyczy to m.in. pracowników administracji państwowej, niektórych kategorii pracowników samorządowych.
Odprawa nie będzie przysługiwać także pracownikom tymczasowym, czyli tym, którzy wykonują pracę na rzecz określonego pracodawcy przez okres nie dłuższy niż czas wskazany w ustawie lub wykonują zadania o charakterze sezonowym, okresowym, doraźnym, albo pracują w zastępstwie za innego pracownika zatrudnionego przez pracodawcę.
Z odprawy nie mogą skorzystać także pracownicy, którzy wykonują pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, a więc takich jak umowa o dzieło czy umowa zlecenie.