Stosunkiem prawnym łączącym pracodawcę z pracownikiem jest stosunek pracy. Obecnie wśród pracodawców występuje tendencja do zatrudniania na podstawie umów cywilnoprawnych – umowy zlecenie lub umowy o dzieło. Zawieranie tego rodzaju umów obarczone jest szczegółowymi regulacjami Kodeksu pracy, które powinien znać zarówno pracodawca jak i pracownik.
Kodeks pracy reguluje kwestię umów cywilnoprawnych m.in. w art. 281 pkt. 1:
Kto będąc pracodawca lub działając w jego imieniu:
1) zawiera umowę cywilnoprawną w warunkach, w których zgodnie z art. 22 § 1 powinna być zawarta umowa o pracę […] – podlega karze grzywny.
Wyżej opisany czyn jest sklasyfikowany jako wykroczenie przeciwko prawom pracownika. Kluczem do rozróżnienia sytuacji kiedy zawieranie umów cywilnoprawnych jest w świetle prawa dopuszczalne, a kiedy stanowi jego naruszenie, jest określenie elementów stosunku pracy.
Stosunek pracy jest węzłem prawnym łączącym pracodawcę i pracownika o następujących cechach:
- podporządkowanie pracownika kierownictwu pracodawcy,
- odpłatność wykonywanej pracy – wynagrodzenie ,
- praca wykonywana jest osobiście przez pracownika,
- powtarzalność czynności w określonych odcinkach czasowych,
- ryzyko ekonomiczne, socjalne i gospodarcze procesu produkcyjnego,
- praca jest wykonywana w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę.
W sytuacji kiedy węzeł prawny łączący dwa podmioty wykazuje wyżej wymienione cechy i nie powstał on na podstawie umowy o pracę, a źródłem tego stosunku prawnego jest umowa cywilnoprawna, wówczas mamy do czynienia z popełnieniem wykroczenia przeciwko prawom pracownika z art. 281 pkt. 1 k.p. Wykroczenie jest dokonane w momencie podpisania umowy cywilnoprawnej i może być popełnione zarówno umyślnie jak i nieumyślnie. Sprawcą wykroczenia może być tylko osoba fizyczna. Jeżeli pracodawcą jest inny podmiot niż osoba fizyczna, pracownik chcący wnieść sprawę musi określić, kto jest osoba fizyczną działającą w imieniu takiego pracodawcy i jednocześnie odpowiedzialną za wykroczenie. Przy ustalaniu tej osoby pomocne mogą być przepisy regulujące funkcjonowanie danej jednostki organizacyjnej (także z przepisy wewnętrzne).
Orzekanie zostało poddane kognicji sądów powszechnych. Warto podkreślić rolę Inspektora pracy, który w tych sprawach jest oskarżycielem publicznym. Wniosek Inspektora pracy uruchamia postępowanie przed sądem.
Należy dodać, że prawo samo w sobie nie wyklucza zawierania umów cywilnoprawnych, czyli między innymi umowy zlecenie, umowy o dzieło. Jednak zawierając te umowy należy zwrócić szczególną uwagę przy konstruowaniu poszczególnych ich elementów, aby rozwiać wszelkie wątpliwości, że zawieramy właśnie umowę cywilnoprawną, a nie umowę o prace. Należy skupić się na elementach umów cywilnoprawnych odróżniających je od cech stosunku pracy z art. 22 k.p. Przede wszystkim konieczne jest szczegółowe określenie przedmiotu zlecenia lub dzieła, które ma być wykonane, aby nie było konieczne doprecyzowywanie go w przyszłości dodatkowymi dyspozycjami zleceniodawcy. W ten sposób wyeliminujemy element podporządkowania pracownika kierownictwu pracodawcy a także cechę powtarzalności świadczonej pracy w dłuższym okresie czasu. Warto również w umowie cywilnoprawnej zawrzeć elementy całkowicie obce stosunkowi pracy takie jak np. konieczność odpracowania urlopu. W ten sposób skonstruowana umowa nie budzi żadnych wątpliwości i nie naraża pracodawcę na pociągnięcie go do odpowiedzialności za wykroczenia przeciwko prawom pracownika. Umiejętne wykorzystywanie umów cywilnoprawnych pozwala na lepsze wykorzystywanie zasobów ludzkich i ograniczenie kosztów związanych z prowadzeniem działalności przez pracodawców.