Jednorazowe odszkodowanie dla pracownika za wypadek przy pracy przysługuje ubezpieczonemu, który wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nierokujące poprawy, natomiast za długotrwały uszczerbek na zdrowiu – takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące ulec poprawie. Oceny stopnia uszczerbku na zdrowiu oraz jego związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową dokonuje się po zakończeniu leczenia i rehabilitacji.
Postępowanie o przyznanie jednorazowego odszkodowania rozpoczyna się od zgłoszenia wypadku pracodawcy, które powinno nastąpić bezpośrednio po wystąpieniu wypadku. Zgłoszenia dokonuje sam poszkodowany lub osoba, która zdarzenie zauważyła, jeżeli poszkodowanemu nie pozwala na to stan zdrowia. W przypadku osób świadczących pracę na innej podstawie aniżeli umowa o pracę, o wypadku zawiadamia się odpowiednie osoby reprezentujące podmiot, na rzecz którego świadczyło się pracę. Do obowiązków pracodawcy w momencie zgłoszenia należy m. in. udzielenie poszkodowanemu pierwszej pomocy, zabezpieczenie miejsca wypadku, ustalenie okoliczności oraz przyczyn zdarzenia, sporządzenie i zatwierdzenie protokołu powypadkowego lub karty wypadku oraz doręczenie ich poszkodowanemu i właściwej jednostce inspekcji pracy.
Kolejnym etapem jest złożenie wniosku o jednorazowe odszkodowanie, który poszkodowany składa do płatnika składek, czyli pracodawcy. Niezbędną dokumentację, czyli m. in. protokół powypadkowy, prawomocny wyrok sądu pracy, czy kartę wypadku kompletuje sam pracodawca, którą następnie przekazuje do terenowej jednostki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Oceny stopnia uszczerbku na zdrowiu oraz jego związku z wypadkiem przy pracy po zakończeniu leczenia i rehabilitacji dokonuje lekarz orzecznik ZUS. W terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia, pracownikowi przysługuje sprzeciw do komisji lekarskiej ZUS. Komisja lekarska orzeka w składzie trzyosobowym, wydając orzeczenie na podstawie dokumentacji dołączonej do wniosku oraz po przeprowadzeniu bezpośredniego badania stanu zdrowia osoby, w stosunku do której ma być wydane orzeczenie. Lekarze mogą wydać orzeczenie również bez bezpośredniego badania stanu zdrowia osoby zainteresowanej, jeżeli dokumentacja dołączona do wniosku jest wystarczająca do wydania orzeczenia. Brak sprzeciwu w terminie powoduje, że wnosząc odwołanie do sądu nie możemy już kwestionować ustaleń dokonanych przez lekarza orzecznika, w tym wysokości uszczerbku na zdrowiu. W sytuacji zatem, gdy nie zgadzamy się z orzeczoną skalą uszczerbku (wyrażoną w procentach), przed skierowaniem sprawy do sądu musimy wnieść sprzeciw. Decyzje ZUS wydaje w ciągu 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej, wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Jeśli w wyniku decyzji zostało ustalone prawo do jednorazowego odszkodowania oraz jego wysokość, Zakład dokonuje z urzędu wypłaty odszkodowania w terminie 30 dni od dnia wydania decyzji. W przypadku niezadowolenia z decyzji przysługuje odwołanie – wnosi się je do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, za pośrednictwem oddziału ZUS-u, który wydał decyzję, w terminie 30 dni od dnia doręczenia decyzji.
Pamiętać należy, że jednorazowe odszkodowanie przysługuje również w przypadku śmierci pracownika dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego. Należy się ono wówczas: małżonkowi (pod warunkiem że nie było orzeczonej separacji), dzieciom własnym, dzieciom drugiego małżonka, dzieciom przysposobionym oraz przyjętym na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości wnukom, rodzeństwu i innym dzieciom (także w ramach rodziny zastępczej), rodzicom, osobom przysposabiającym, macosze i ojczymowi, jeżeli w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domowe lub zmarły przyczyniał się do ich utrzymania albo jeżeli ustalone zostało wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów z jego strony.
Wysokość jednorazowego odszkodowania ustalana jest kwotowo za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu z możliwością zwiększenia kwoty odszkodowania. Aktualna wysokość odszkodowań wynika z obwieszczenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 marca 2015 r. w sprawie wysokości kwot jednorazowych odszkodowań z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej (M.P. 2015 poz. 251); są to następujące kwoty:
- za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu – 757 zł,
- z tytułu zwiększenia tego uszczerbku na zdrowiu o co najmniej 10 punktów procentowych, za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu – 757 zł,
- z tytułu orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji ubezpieczonego – 13 242 zł,
- z tytułu orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji wskutek pogorszenia się stanu zdrowia rencisty – 13 242 zł,
- gdy uprawniony jest małżonek lub dziecko zmarłego ubezpieczonego lub rencisty – 68 102 zł,
- gdy uprawniony jest członek rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty inny niż małżonek lub dziecko – 34 051 zł,
- gdy uprawnieni są równocześnie małżonek i jedno z dzieci zmarłego – 68 102 zł oraz dodatkowo 13 242 zł z tytułu zwiększenia tego odszkodowania na każde kolejne dziecko,
- gdy uprawnionych jest równocześnie dwoje dzieci zmarłego – 68 102 zł oraz dodatkowo 13 242 zł z tytułu zwiększenia tego odszkodowania na drugie i każde następne dziecko,
- gdy obok małżonka lub dzieci uprawnieni są równocześnie inni członkowie rodziny zmarłego; każdemu z nich przysługuje ta kwota, niezależnie od odszkodowania przysługującego małżonkowi lub dzieciom – 13 242 zł,
- gdy uprawnieni są tylko członkowie rodziny inni niż małżonek lub dzieci zmarłego – 34 051 zł oraz 13 242 zł tytułu zwiększenia tego odszkodowania przysługujące na drugiego i każdego następnego uprawnionego.