Osoby wkraczające na rynek zawodowy nieraz stoją przed wyborem formy prawnej, na podstawie której wykonywać będą swoją pracę. Najczęściej podstawą tą jest jedna z trzech form: umowa o pracę, umowa zlecenie oraz prowadzenie indywidualnej działalności gospodarczej. Poniżej omówione zostaną obowiązki ubezpieczeniowe wynikające z powyższych form zatrudnienia.
Umowa o pracę
Zatrudnionych na umowę o pracę obciążają 4 rodzaje składek: składki na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Na ubezpieczenia społeczne składają się ubezpieczenie emerytalne, rentowe, wypadkowe oraz chorobowe. Wszystkie te rodzaje składek są dla pracowników obowiązkowe, niezależnie od wymiaru pracy. Składki emerytalno-rentowe obciążają częściowo pracodawcę, a częściowo zatrudnionego. Ubezpieczenie wypadkowe pokrywane jest przez pracodawcę, natomiast koszty ubezpieczenia chorobowego pokrywa się z wynagrodzenia pracownika. Składki te uiszczane są za cały okres trwania stosunku pracy, tj. od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia ustania stosunku pracy, z wyłączeniem okresów urlopów bezpłatnych (na przykład urlopu wychowawczego). Podstawę wymiaru składek stanowi przychód z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy.
Z obowiązku opłacania powyższych składek nie zwalnia pracowników także fakt posiadania innego tytułu do ubezpieczeń, uprawnienie do emerytury lub renty, czy też fakt bycia studentem lub uczniem. Na zasadach ogólnych podlegają tez temu ubezpieczeniu pracownicy młodociani, tj. osoby, które ukończyły 16 lat, ale nie przekroczyły 18 roku życia.
Ponadto, pracownicy podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu. Ubezpieczenie to daje uprawnienie do bezpłatnego korzystania z służby zdrowia i często mylone jest z ubezpieczeniem chorobowym, wchodzącym w skład ubezpieczeń społecznych. To ostatnie daje ubezpieczonemu uprawnienie do otrzymywania wypłacanych przez ZUS świadczeń w razie choroby lub urlopu macierzyńskiego. Ubezpieczenie zdrowotne pobierane jest z wynagrodzenia brutto pracownika i wynosi 9% podstawy. Podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne stanowi 75% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. Kwota składki zdrowotnej obowiązującej w 2014 roku będzie wynosiła więc 270,40 zł.
Oprócz składek na ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenie zdrowotne, pracodawca opłaca jeszcze od każdego pracownika składki na Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Środki z Funduszu Pracy przeznaczone są m.in. na zasiłki dla bezrobotnych, dodatki aktywizacyjne oraz programy przeciwdziałania bezrobociu. Wysokość składki na Fundusz Pracy określa ustawa budżetowa – w 2014 roku wynosi ona 2,45% podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Podstawę wymiaru tej składki jest równa podstawie składek emerytalno-rentowych. Składkę tę opłaca pracodawca, nie jest ona pobierana z wynagrodzenia pracownika.
Zupełnie odmienna jest funkcja Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Jest on bowiem instytucją gwarancyjną, która ma chronić wszelkie roszczenia pracownicze, na wypadek niewypłacalności pracodawcy. Środki lokowane w Funduszu przeznaczane są więc na wypłatę zaległych wynagrodzeń za płacę, wynagrodzeń za czas niezawinionego przez pracownika przestoju oraz odprawy pieniężnej. Składkę na fundusz oblicza się od wypłat stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe. Wynosi ona 0,1% podstawy wymiaru składek.
Umowa zlecenie
Osoby, które na terenie Polski wykonują umowę zlecenie, umowę agencyjną, bądź inną umowę o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, także podlegają obowiązkowym składkom na ubezpieczenia społeczne. Ubezpieczeniu temu nie podlegają zatrudnieni na podstawie umowy o dzieło. Obowiązek płacenia składek powstaje od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia umowy.
Każda umowa zlecenie (z wyłączeniem umów sprawowania opieki nad dziećmi) bez względu na okres na jaki została zawarta, rodzi obowiązek płacenia składek na ubezpieczenie emerytalne oraz rentowe. Jeśli zleceniobiorca wykonuje zlecenie w firmie zleceniodawcy, dodatkowo podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu wypadkowemu. Obowiązek opłaty składek nie wystąpi, jeśli zachodzą okoliczności obowiązek ten wyłączające (tj. zbieg tytułów do ubezpieczeń społecznych, chociażby w przypadku nawiązania kilka stosunków umowy-zlecenia). Odmiennie niż w przypadku pracowników uregulowane jest dla zleceniobiorców ubezpieczenie – zleceniobiorca podlega mu wyłącznie na zasadzie dobrowolności. Jeśli zdecyduje się on nie opłacać składek z tego tytułu, musi się on jednak liczyć z faktem, iż w razie choroby lub urlopu macierzyńskiego nie przysługuje mu uprawnienie do otrzymywania świadczenia wypłacanego przez ZUS.
Jeżeli dana osoba świadczy swoje usługi w ramach stosunku pracy, a jej wynagrodzenie z tego tytułu jest równe co najmniej wynagrodzeniu minimalnemu, to z tytułu wykonywania umowy zlecenia podlega obowiązkowo tylko ubezpieczeniu zdrowotnemu, a ubezpieczenia emerytalne i rentowe są dla niej dobrowolne.
Ubezpieczeniom społecznym nie podlegają osoby pracujące na umowie zleceniu, jeśli są uczniami lub studentami – do ukończenia 26 roku życia. Studentem jest osoba kształcąca się na studiach pierwszego lub drugiego stopnia albo na jednolitych studiach magisterskich. W szczególności nie są więc studentami uczestnicy studiów doktoranckich, bądź uczestnicy studiów podyplomowych. Nie jest jednak konieczne, by student podejmował naukę w kraju, bądź był obywatelem polskim – czynniki te są irrelewantne dla zwolnienia go z obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne.
Zleceniobiorca podlega także obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu. Wymiar składki na ten rodzaj ubezpieczenia jest identyczny z wymiarem obowiązujących pracowników zatrudnionych na umowę o pracę. Zleceniobiorcy zobowiązani są też opłacać składki na Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Także w tym wypadku wymiar składki jest identyczny jak wymiar obowiązujący pracowników.
Prowadzenie własnej działalności gospodarczej
Za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą uważa się osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą, artystę, przedstawicieli wolnych zawodów, wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej oraz osoby prowadzące niepubliczną szkołę, placówkę lub ich zespół.
Osoby prowadzące własną działalność gospodarczą zobowiązane są do opłacania składek na ubezpieczenia społeczne od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do dnia zaprzestania wykonywania tej działalności, z wyłączeniem okresu, na który wykonywanie działalności zostało zawieszone (na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej). Przedsiębiorca zobowiązany jest do opłacania składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe oraz wypadkowe. Tak jak w przypadku zatrudnienia na podstawie umowy zlecenia, ubezpieczeniu chorobowemu podlega wyłącznie na zasadzie dobrowolności.
Dla osób, które rozpoczynają wykonywanie działalności gospodarczej, w okresie pierwszych 24 miesięcy kalendarzowych od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 30% minimalnego wynagrodzenia. Uprawnienie to obwarowane jest jednakże pewnymi ograniczeniami.
Przedsiębiorcy podlegają także obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu. Składka na nie jest dla wszystkich ubezpieczonych jednakowa, w związku z powyższym, tak jak w przypadku osób zatrudnionych na umowę o pracę, wynosi 9% podstawy wymiaru. Składki na ubezpieczenie zdrowotne obliczają, odprowadzają do ZUS i finansują ze środków własnych osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą. Jeśli osoby te poza prowadzeniem działalności gospodarczej wykonują też pracę na podstawie innego tytułu prawnego, składki na ubezpieczenie zdrowotne opłacane są z każdego z tych tytułów odrębnie. Ponadto, jeżeli prowadzący działalność uzyskuje przychody z więcej niż jednego rodzaju działalności, składka na ubezpieczenie zdrowotne jest opłacana od każdego rodzaju działalności.
Przedsiębiorcy muszą także obowiązkowo opłacać składkę na Fundusz Pracy, jeżeli podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalno-rentowym oraz nie osiągnęły jeszcze wieku emerytalnego. Składka ta obliczana jest od kwot stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, nie niższych, w przeliczeniu na okres miesiąca, niż minimalne wynagrodzenie. Jeśli dany przedsiębiorca opłaca składki na ubezpieczenia społeczne od kwoty niższej niż wynagrodzenie minimalne, będzie także zwolniony z obowiązku opłacania składek na Fundusz Pracy.